Το παράδοξο της ηδονής

Ν. Λυγερός

Ενώ η νοημοσύνη θεωρείται ως το μοναδικό εργαλείο που διαθέτει ο άνθρωπος για να μετρήσει τη δυστυχία του, μπορούμε μέσω του παραδόξου της ηδονής να δείξουμε ότι το ίδιο ισχύει και για την ευτυχία. Συνεπώς το εργαλείο είναι ανεξάρτητο από αυτές τις έννοιες. Όπως το επισήμανε ο John Stuart Mill , θα ήταν παράδοξο να υποθέσουμε ότι η εκτίμηση των ηδονών εξαρτάται αποκλειστικά από την ποσότητά τους, ενώ για την εκτίμηση των άλλων πραγμάτων λαμβάνεται υπ' όψιν τόσο η ποιότητα όσο και η ποσότητα. Παρ' όλες τις προσπάθειες των ατόμων να προωθήσουν την αρετή της ηδονής και όχι την ηδονή της αρετής, ελάχιστοι άνθρωποι θα συμφωνούσαν να μεταβληθούν σε κατώτερης τάξης ζώα, προκειμένου να καρπωθούν πλήρως ζωώδεις ηδονές. Με άλλα λόγια, ακόμα και το θέμα της ηδονής που θεωρούμε ότι συσχετίζεται μόνο με τα βασικά ένστικτα, επηρεάζεται από τη νοητική μας αντίληψη. Ακόμα και αν αντιλαμβανόμαστε ότι θα μπορούσαμε να ζήσουμε περισσότερη ηδονή μέσα σ' ένα απλοϊκό πλαίσιο, το ίδιο το εργαλείο δηλαδή ο εγκέφαλός μας και η νοημοσύνη μας μάς οδηγεί στη ριζοσπαστική και κατά κάποιο τρόπο παράδοξη απόφαση της απόρριψης της απόλυτης ηδονής. Ενώ από τη μια πλευρά, η ηδονή θεωρείται ως ένας κοινός στόχος για τους ανθρώπους, από την άλλη πλευρά, η νοημοσύνη βάζει ένα νοητικό όριο τουλάχιστο μέσα σε ένα διαχρονικό πλαίσιο. Στιγμιαία, η ηδονή μπορεί να αποτελεί ένα ισχυρό κίνητρο πράξης, μόνο που δεν αντέχει την πάροδο του χρόνου. Δεν μπορούμε λοιπόν να την ενσωματώσουμε μέσα σ' ένα καθαρά αξιολογικό πεδίο. Και βλέπουμε ότι δεν είναι ένα αποκλειστικό στοιχείο της ανθρώπινης νοημοσύνης. Δεν υπάρχει ένα σύστημα αρχών που παραμένει αμετάβλητο διαχρονικά. Ακόμα και τα αξιώματα τα αποκτούμε μέσω της νοητικής εμπειρίας του κόσμου. Αυτό ισχύει βέβαια και για τη διδασκαλία του ωφελιμισμού. Διότι παρ' όλο το πεδίο δράσης του, η νοημοσύνη είναι το εγγενές κριτήριο που διαχωρίζει τις αρχές και δημιουργεί τις αξίες. Δεν βρισκόμαστε σε μια μάχη μεταξύ Απόλλωνος και Διόνυσου όπου η επιλογή του χαρακτήρα θα ήταν υποκειμενική. Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει νεκρή ζώνη, ούτε καν σύνορα. Τα όρια είναι δυναμικά και εξελίσσονται συνεχώς. Συνεπώς η έννοια του πολλαπλού άτλαντος μάς επιτρέπει να διαχειριστούμε αποτελεσματικά την πολλαπλότητα της ανθρώπινης νοοτροπίας και ηθικής. Διότι δεν υπάρχουν a priori αρχές που να καθορίζουν την εξέλιξή μας. Ενώ η νοημοσύνη ερμηνεύεται ως ένα ευάλωτο σημείο της συνείδησής μας, η πραγματικότητα της δράσης της διευκρινίζει ότι όντως λειτουργεί ως ένα χαρακτηριστικό στοιχείο του ανθρώπου. Επιπλέον συνδυάζεται με το νοητικό σχήμα που ανέδειξε ο Arthur Schopenhauer δηλαδή με την ιδέα ότι μπορούμε να κάνουμε ό,τι θέλουμε, όχι όμως και να θέλουμε ό,τι θέλουμε. Η εκτίμηση της ηδονής παραμένει εγκεφαλική. Ανήκει, θέλουμε δεν θέλουμε, στη νοόσφαιρά μας και κατά συνέπεια δεν μπορεί ν' αποτελέσει έναν ανεξάρτητο στόχο. Δεν έχουμε την ευτυχία της δυστυχίας, ούτε τη δυστυχία της ευτυχίας, έχουμε μόνο τη νοημοσύνη μας.