Φαινόμενο ορίου, αλλαγή φάσης και συλλογική μνήμη

Ν. Λυγερός

Μετάφραση από τα γαλλικά: Σάνη Καπράγκου

Είναι εξαιρετικά δύσκολο να συλλάβεις ένα φαινόμενο, όπως αυτό της συλλογικής μνήμης, δίχως να έχεις ζήσει μια εμπειρία, αν όχι πραγματική και ολοκληρωμένη, τουλάχιστον νοητική και συγκεκριμένη. Από τη φύση του, αυτός ο τύπος φαινομένου δεν είναι πραγματοποιήσιμος, παρά μόνον στο επίπεδο της ομάδας, της κοινωνίας, του έθνους. Δεν ζει παρά μόνον στους κόλπους διαφόρων ατόμων επαρκώς συνδεδεμένων από μια εξωτερική αιτία με τα ίδια τα δικά τους εγγενή χαρακτηριστικά. Επί πλέον, πρόκειται ουσιαστικά για ένα φαινόμενο κρυστάλλωσης και θα είναι πολύ πιο διακριτό που τα άτομα θα έχουν ως μνημονικό υπόστρωμα αναπτυγμένο από τις μεταξύ τους σχέσεις. Επισήμως η μάθηση συνδέεται με ένα δίκτυο νευρώνων. Καθώς μόνον η δομή στο σύνολό της είναι κάτοχος της ολιστικής πληροφορίας που κωδικοποιεί τη μνήμη, ενώ οι νευρώνες δεν γνωρίζουν παρά μόνον τυπικές πράξεις. Μέσω ενός συνόλου προσπαθειών ανεπαίσθητων σε τοπικό επίπεδο, η δομή αντιλαμβάνεται τον κόσμο και απομνημονεύει. Παρατηρούμε, λοιπόν, μία αλλαγή φάσης που ανταποκρίνεται στην πραγματοποίηση της γνώσης και στη διαφοροποίηση του καθεστώτος της δομής, η οποία περνά από την άγνοια στη γνώση. Τούτο επιτρέπει την ανάδειξη του φαινομένου της συλλογικής μνήμης με αποτελεσματικό τρόπο. Διότι αυτή τη φορά δεν είναι πλέον απαραίτητο να την επιβεβαιώσει μέσα στο σύνολό της και a posteriori, μα τη στιγμή της αλλαγής φάσης. Σημειώνουμε, εν τούτοις, ότι δεν είναι, παρ’ όλ’ αυτά, η αλλαγή τούτη επεξηγήσιμα αντιληπτή, διότι το γεγονός να επιβεβαιώσουμε ένα φαινόμενο δεν συσχετίζεται με την ικανότητα του αναλύειν, συνθέτειν και αντιλαμβάνεσθαι. Προπαντός, είναι απολύτως δυνατό η φύση αυτού του φαινομένου να είναι του τύπου χιονοστιβάδας, όπως το είχαμε προβάλει στο παράδειγμά μας με τίτλο: ανάλυση της διαδικασίας μυθοποίησης. Και μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, το φαινόμενο δεν είναι αντιληπτό παρά μόνο με συνολικό και ολιστικό τρόπο που το καθιστά πιο πολύπλοκο στο επίπεδο του ατόμου, καθώς αφορά σε με μια ομάδα προσώπων. Σ’ αυτό το άρθρο, που δεν έχει άλλη αξίωση από το να αφήσει ένα γραπτό ίχνος μιας εμπειρίας βιωμένης, μιας αλλαγής συλλογικής φάσης, πραγματευόμαστε την περίπτωση της παρουσίας μίας καταλυτικής ιδιομορφίας σε ένα εμπλουτισμένο υπόστρωμα. Επίσης, ορισμένοι από τους αναγνώστες μας θα είναι σε θέση, όχι μόνο να γνωρίζουν τα μνημονευόμενα γεγονότα, μα και να είναι οι εγγυητές της αυθεντικότητάς τους. Η πρώτη περίπτωση αυτού του τύπου εμπειρίας έλαβε χώρα στην Πάφο, κατά τη διάρκεια ενός συνεδρίου, με τίτλο: η νοημοσύνη και το μέλλον της ανθρωπότητας. Είναι, βεβαίως, προφανώς, αδύνατο να περιγράψουμε την κατάσταση του κοινού πριν από το συνέδριο, όμως αυτό είναι απολύτως καταγεγραμμένο, καθώς έχει μεταδοθεί από το ραδιόφωνο και μεταφερθεί στην τηλεόραση. Ομοίως, καθώς θα ήταν δύσκολο να περιγράψουμε την κατάσταση καθενός από τα διακόσια πρόσωπα, οι εικόνες και ο ήχος καταφέρνουν να δώσουν μια σαφή όψη της αλλαγής καθολικής φάσης. Η δεύτερη έλαβε χώρα σε ένα πλαίσιο πολύ πιο περιορισμένο, καθώς επρόκειτο για μια συνάντηση οκτώ προσώπων στο πλαίσιο της Γαλλικής Μένσα. Τη φορά τούτη, όλοι οι συμμετέχοντες γνωρίζονταν με τη συνήθη έννοια του όρου κι ωστόσο η αλλαγή φάσης ήταν απρόβλεπτη από χρονική άποψη, ακόμη και σε μια περίπτωση διαγωνισμού, οι παρόντες αποτελούσαν έναν μέσο όρο συνεκτικό, δίχως ωστόσο να είναι ομοιογενής. Πολύ πιο διανοητική από την προηγούμενη, η εμπειρία τούτη δεν ενήργησε λιγότερο στα συναισθήματα και στη συγκινησιακή κατάσταση των συμμετεχόντων, εχόντων συνείδηση στον βαθμό που οι ώρες του ελεύθερου και ειλικρινούς διαλόγου περνούσαν με μία αλλαγή μη αναστρέψιμη του σχεσιακού τους δικτύου. Εδώ, ακόμη και αν μπορούμε να αποδείξουμε προδήλως συγκεκριμένα στοιχεία αλλαγής φάσης, αυτό το τελευταίο παραμένει ένα φαινόμενο ολιστικό. Εντούτοις καθένας από τους συμμετέχοντες συνειδητοποίησε ότι έχει ζήσει μια εμπειρία συλλογικής μνήμης, ακόμη κι αν αυτή μπορούσε να φαίνεται αφηρημένη κατ’ αρχάς. Άρα, είναι η επίτευξη ενός φαινομένου ορίου, στην προκειμένη περίπτωση της αλλαγής φάσης, που καθιστά απτή την οντολογία μίας αφηρημένης οντότητας, στην προκειμένη περίπτωση της συλλογικής μνήμης.